Historia Ligi Ochrony Przyrody w Krainie Gór Świętokrzyskich
(częściowy przedruk z tomiku XIII – Ogólnej i Regionalnej Ochrony Przyrody -materiałów informacyjno- szkoleniowych, opracowanych w 1988 – autor Józef Wierzba i dokonane uzupełnienia przez Leokadię Bryl)
9 styczeń 1928 rok- Warszawa. Powstaje Liga Ochrony Przyrody. Powołana z inicjatywy naukowców, działaczy społecznych i krajoznawców. Statut organizacji został ostatecznie zatwierdzony przez Komisarza Rządu dla m.st. Warszawy 29 marca 1928r. Zapisano w nim: „Liga Ochrony Przyrody ma za zadanie zabiegać o zachowanie oblicza ziemi ojczystej w jego pierwotnym lub historycznie wytworzonym stanie, a w szczególności o ochronę tworów przyrody żywej i nieożywionej, tudzież o zachowanie piękna i swoistych cech krajobrazu rodzimego”. I temu nadrzędnemu celowi pozostała wierna do dziś. A do jego osiągnięcia ma dążyć przez „budzenie słowem i pismem zainteresowania i miłości dla cech swoistych ziemi ojczystej; poznawanie i badanie pod względem przyrodniczym poszczególnych części tej ziemi; organizowanie stowarzyszeń, podejmujących zadania Ligi, tudzież współpracę w tym kierunku z innymi stowarzyszeniami, które poza tym mają cele specjalne /jak: towarzystwa krajoznawcze, leśne, rolnicze, łowieckie, rybackie, nauczycielskie, turystyczne itp./ oraz przez skupianie działalności tych stowarzyszeń i nadawanie jej właściwego kierunku; gromadzenie funduszów i środków materialnych; nabywanie, wydzierżawianie i zabezpieczanie innym sposobem zabytków przyrody lub terenów godnych zachowania pod względem przyrodniczym i krajobrazowym”.
Stowarzyszenie rozwinęło szeroką działalność. Poprzez odczyty, wystawy, prelekcje, wydawnictwa popularyzowano idee Ligi oraz problemy ochrony przyrody. Powstawały oddziały terenowe oraz w szkołach – koła miłośników przyrody. Nie mamy dokumentów świadczących o pracy Ligi Ochrony Przyrody przed II wojną światową na terenie województwa kieleckiego (obecnie świętokrzyskiego). Należy sądzić, na podstawie dużego zainteresowania problemami ochrny środowiska przyrodniczego/ badania naukowe w Górach Świętokrzyskich, krajoznawstwo/, iż i na tym obszarze przed 1939 r. powstała organizacja. Na pewno oddziaływały tu idee LOP z dwóch mocnych ośrodków – Krakowa i Warszawy. Zachowało się też wspomnienie o nauczycielce geografii, entuzjastce ochrony przyrody – p. Bogumile Janusz, która w ostrowieckiej szkole prowadziła Ligę Morską i Ligę Ochrony Powietrznej. Należy się domyślać, że być może opiekowała się również Kołem Młodych Miłośników Przyrody.
Tak było nie tylko w Ostrowcu Św., o czym świadczą wspomnienia mgra inż., Edwarda Jędrzejczyka, działacza Ligi Ochrony Przyrody, długoletniego z-cy Dyrektora Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
W latach 1930-1935 uczęszczał On do czteroklasowej Szkoły Powszechnej w Siekiernie, gm. Bodzentyn. Mieściła się ona w dawnej karczmie. Składała się z dwóch izb lekcyjnych i sieni. Uczyli Michalina i Leon Jarosowie. Byli to nauczyciele o wysokim poziomie etycznym i kulturalnym, dużej wiedzy ogólnej i dydaktycznej, zaangażowani w sprawy wsi i dziatwy szkolnej.
Były to czasy, kiedy społeczna organizacja – Liga Ochrony Przyrody już wprawdzie istniała, ale jej idee nie wszędzie jeszcze docierały, zwłaszcza do małych wiosek podleśnych – pisze w pamiętniku p Edward Jędrzejczyk. „Świadomość potrzeby szerzenia oświaty, wypływająca z ówczesnych programów szkolnych i nie tylko, była już na takim poziomie, że kierownictwo Szkoły Powszechnej i Nadleśnictwo uznały za konieczne organizować corocznie w kwietniu „Święto Lasu”. Patronat nad uroczystościami obejmowali miejscowi leśnicy. Głównymi punktami programu były wygłaszane przez nich pogadanki na temat znaczenia lasu, potrzeb jego szanowania i ochrony, walki z kradzieżami, kłusownictwem, wypasami itp.
Autorowi pamiętnika utkwiły w pamięci dwa „Święta Lasu’. W godzinach rannych leśniczowie z Nadleśnictwa Siekierno Jan Kózka z leśnictwa Sierakowice i Mieczysław Skrwiln z leśnictwa Kamionka /obaj aresztowani przez żandarmerię niemiecką 15 maja 1942r., kilka miesięcy później zginęli w obozach zagłady/, wygłaszali dla młodzieży szkolnej pogadanki, a następnie wszyscy uczniowie wraz z nauczycielami i leśnikami szli do lasu, gdzie w czsie powstania styczniowego 1863 r. obozował marian Langiewicz. Było to uroczysko Wykus nad Lubianką. Z przejęciem, uwagą i szacunkiem młodzież słuchała wypowiedzi leśników, którzy z głęboką wiarą wpajali w młode umysły miłość do Ojczyzny i jej przyrody.
Oceniając te akcje z perspektywy lat, należy mieć świadomość, że były one skromne w swoim wydaniu, organizowane na miarę panujących wówczas warunków i możliwości. Nie mniej godnym podkreślenia jest fakt, że przedsięwzięcia takie miały miejsce w wielu szkołach wiejskich i należy to odnotować i ocalić od zapomnienia”.
Tyle w największym skrócie ze wspomnień p. Edwarda Jędrzejczyka, działacza LOP, który tej idei pozostał wierny do chwili obecnej.
Okupacja niemiecka i wojna wyrządziły ogromne straty organizacji. Tuż po wyzwoleniu przystąpiono do odbudowy struktur LOP. Silne oddziały powstały między innymi w Krakowie i Łodzi. Łódź przez kilka lat była siedzibą zarządu głównego stowarzyszenia. Dopiero w 1953 r. przeniesiono siedzibę zarządu głównego do Warszawy.
Już w 1946 roku na Kielecczyźnie powstało 7 oddziałów LOP. Wśród nich wymienia się Ostrowiec Św. Utworzył go inż. Jan Morawiecki z miejscowego Nadleśnictwa. Nie działał zbyt długo. Oddział LOP przestał istnieć z chwilą przejścia jego założyciela do Radomia. W roku 1947 roku odbył się w Białowieży XXI Zjazd Państwowej Rady Ochrony Przyrody.
Autor opracowania wspomina ten okres z dwóch względów. Po pierwsze na zjeździe mówiono bardzo dużo o Lidze Ochrony Przyrody. Po drugie uczestniczył w nim mgr inż. Teodor Zieliński przedstawiciel Lasów Państwowych w Radomiu, wybitny działacz tej organizacji. Prof. Władysław Szafer powiedział wtedy między innymi „Liga Ochrony Przyrody powinna być w Polsce tak popularna, jak popularny jest jej prototyp w Szwajcarii …. Ku zasadzie powszechności zbliża się najbardziej jeden tylko okręg ligi, a mianowicie Okręg Krakowski liczący obecnie niemal 13.000 członków, inne – w sumie jest ich 10 – liczą o wiele mniej. Podobnie rzecz się ma ze szkolnymi kółkami młodzieżowymi Ligi, których Okręg Krakowski liczy 112, inne zaś tylko po kilka lub kilkanaście. ….Dowodzi to, że LOP nie jest jeszcze w pełni rozkwitu, choć niewątpliwie posiada wszelkie ku temu możliwości. Bądź co bądź Liga Ochrony przyrody stała się już poważnym ogniskiem propagandy ochrony przyrody w Polsce.”. Niewiele zachowało się dokumentów. Z okruchów wspomnień wyłania się obraz LOP na Kielecczyźnie. Organizacja wchodziła w teren poprzez leśników oraz szkoły. Szczególnie młodzież była podatna na hasła głoszone przez LOP. Koła szkolne powstawały tam, gdzie światli i rozumni nauczyciele, rozmiłowani w ojczystej przyrodzie, dostrzegali jej znaczenie dla człowieka a co za tym idzie widzieli potrzebę jej ochrony i racjonalnego nią gospodarowania.
Powstanie Ligi Ochrony Przyrody- Stowarzyszenia Wyższej Użyteczności – na Kielecczyźnie datuje się od kwietnia 1954 roku, kiedy to powstała placówka Ligi Ochrony Przyrody w Radomiu ,obejmująca działalnością cały obszar ówczesnego województwa kieleckiego. Twórcami jej byli zasłużeni działacze: Witold Bonisławski, Jerzy Ćmak, Marian Chudziński, Jan Gajowniczek, Stanisław Krzyżanowski, Leopold Pomaracki, Teodor Zieliński, Franciszek Ożarski, Eugeniusz Krysztofik i inni,którzy w powołaniu do życia i rozwoju działalności Ligi Ochrony Przyrody widzieli szansę zachowania naturalnego oblicza Ziemi Kieleckiej, jej uroków i wartości, a następnie właściwego kształtowania i zagospodarowania.
Zarząd Okręgu LOP od 1954 roku do 1975 r. miał siedzibę w Radomiu. Funkcje Prezesów w tym okresie sprawowali:
Stanisław Krzyżanowski w latach 1954-1957
Franciszek Ożarski w latach 1957-1961
Eugeniusz Krysztofik w latach 1961-1962
Teodor Zieliński w latach 1962 -1975
Organizacja oddziałów powiatowych na Kielecczyźnie postępowała następująco:
Kielce i Kazimierza Wielka – 1958 r.
Starachowice – 1959 r.
Końskie i Jędrzejów – 1960 r.
Włoszczowa – 1961 r.
Ostrowiec Świętokrzyski – 1962 r.
Pińczów – 1963 r.
Skarżysko-Kamienna – 1964 r.
Busko-Zdrój – 1969 r.
Zarząd Okręgu czynił różnorodne starania o zachowanie i wzbogacanie piękna krajobrazu Ziemi Kieleckiej. Był m.in. inicjatorem akcji w roku 1968 sadzenia 1.000 szt modrzewia w Alejach Tysiąclecia Państwa Polskiego, wystąpił również z inicjatywą restytuowania wytępionego niemal doszczętnie cisa, który zaczęto sadzić w parkach, przy szkołach, w miejscach pamięci narodowej. Od początku swojej działalności brał udział w sesjach popularno-naukowych, które przyczyniały się do upowszechniania wiedzy z zakresu ochrony przyrody. Wspólnie z Polskim Towarzystwem Leśnym zorganizowano w 1975 r. sesję na temat: ”Stefan Żeromski – niezłomny obrońca Puszczy Jodłowej”
W działalności poszczególnych oddziałów i kół LOP występowała różnorodność form pracy i stałe poszerzanie współpracy z organizacjami, instytucjami oraz partnerami spoza granic województwa, a nawet państwa. Oddział we Włoszczowie utrzymywał stały kontakt z Uniwersytetem w Poznaniu i Arboretum w Kórniku, a oddział Miejski w Ostrowcu Św. z organizacjami przyrodniczymi w byłym Związku Radzieckim. Staraniem Mariana Chudzińskiego założony został park arboretum w Czarncy, w opustoszałym miejscu po dawnym dworku hetmana polnego Stefana Czarneckiego. Wyrazem pełnego zrozumienia miejscowych potrzeb były prace kól LOP przy Świętokrzyskim Parku Narodowym i Nadleśnictwie Bliżyn. Członkowie tych kół prowadzili szeroką akcję propagandowa wśród turystów i wycieczek odwiedzających Świętokrzyski PN.
Zarząd Okręgu wniósł swój udział w opracowaniu podjętej w roku 1971 Uchwały Wojewódzkiej Rady narodowej w Kielcach w sprawie ochrony środowiska przyrodniczego w województwie kieleckim. Zasługuje również na wymienienie wniosek Zarządu Okręgu z 1973 r, w sprawie zmiany lokalizacji stacji satelitarnej oraz niedopuszczenie do eksploatacji Fabryki Tlenku Glinu, mimo decyzji Rządu o jej lokalizacji na terenie województwa kieleckiego oraz z 1974 roku postulat o potrzebie brania udziału Ligi Ochrony Przyrody w programowaniu ochrony środowiska przyrodniczego w najbliższym otoczeniu Zalewu Sulejowskiego. W okresie tym obowiązki Prezesa Zarządu Okręgu LOP pełnił mgr inż. Teodor Zieliński, wybitny znawca zagadnień leśnictwa Ziemi Kieleckiej, współorganizator Świętokrzyskiego Parku Narodowego , długoletni działacz Ligi Ochrony Przyrody.
W omawianym okresie wyróżniały się w województwie kieleckim oddziały w: Kielcach, Końskich, Opocznie, Ostrowcu, na Świętym Krzyżu, radomiu, Starachowicach, Włoszczowie i Zwoleniu. Zarząd Wojewódzki obecnie Okręg Ligi Ochrony Przyrody w Kielcach został utworzony w województwie po pierwszym podziale administracyjnym Kraju w roku 1975.
W wyniku zaistniałych zmian administracyjnych Zarząd Główny Ligi Ochrony Przyrody w Warszawie, wytypował pełnomocników w osobach prof.dr.hab.inż. leśn. Jerzego Ćmaka i Jana Wieczorka celem załatwienia spraw formalnych i merytorycznych i utworzenia zarządu Wojewódzkiego w Kielcach.
27 marca 1977 r. odbył się I Zjazd Sprawozdawczo –Wyborczy na którym ukonstytuował się skład osobowy zarządu i rozpoczęto upowszechnianie celów statutowych i wykonywanie zadań w ramach szerokiej problematyki podstawowej, struktury organizacyjnej i możliwości materialno – formalnych.
Szeroki zakres działalności Zarządu obejmował przedsięwzięcia w zakresie:
– przestrzegania zasad konserwatorskiej ochrony przyrody, właściwego gospodarowania w lasach Krainy Gór Świętokrzyskich ze szczególnym uwzględnieniem ochrony jodły , zapobiegania uszkadzaniu i niszczeniu elementów środowiska przyrodniczego , przestrzegania przepisów i zasad chroniących przyrodę, pełnienia kontroli społecznej i obserwacji społecznej stanu środowiska przyrodniczego, zabiegania o właściwą lokalizację inwestycji przemysłowych , rolniczych, miejskich, komunalnych, szlaków komunikacyjnych itp.
Za istotne i zasługujące na uwagę oraz szczególne podkreślenie wydarzenia dotyczące działania Ligi ochrony Przyrody w okresie XXXV – lecia należy wymienić:
-uczestniczenie w podejmowaniu uchwał przez jednostki administracji rządowej i samorządowej
-organizowanie corocznych spotkań działaczy Ligi z terenu województwa i zjazdów regionalnych;
-podejmowanie interwencji w przypadku naruszania środowiska przyrodniczego;
-prowadzenie własnej działalności wydawniczej i upowszechnianie jej wśród społeczeństawa w postaci cyklicznie ukazujących się tomików pn. „Ogólna i regionalna ochrona przyrody”;
– prowadzenie stałej współpracy z innymi organizacjami pozarządowymi i podejmowanie z nimi wspólnych działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego;
– kształtowanie postaw i przekazywanie treści z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego szczególnie dzieciom i młodzieży szkolnej;
– upowszechnianie przedsięwzięć mających na celu zarówno ochronę jak i pomnażanie zasobów przyrody z zachowaniem różnorodności biologicznej , starając się tym samym wpływać na harmonijny rozwój społeczno – gospodarczy regionu, godząc interesy przyrody z rozwojem i postępem cywilizacyjnym;
– Szczególnym przejawem aktywności Ligi ochrony Przyrody – organizacji o wieloletniej tradycji jest prowadzenie wśród społeczeństwa , dzieci i młodzieży szkolnej szkoleń, obozow, rajdów, wycieczek przyrodniczych, kolonii, warsztatów , konkursów, olimpiad, prelekcji, turniejów i akcji społecznie – użytecznych
Mimo spadku liczebności członków z 45.000 osób w roku 1976 do 6.200 osób w 2009 r.- Zarząd Okręgowy w Kielcach przez cały okres prowadzi działalność edukacyjną
Mimo bardzo trudnych warunków finansowych i kadrowych biura zarządu mającego decydujący wpływ na kontakt z działaczami Ligi w terenie , spowodowanej stagnacją społeczno – ekonomiczną w latach 1989 – 2009 , ujemnie wpływającej na działalność organizacji pozarządowych- Zarząd Okręgowy dostosował formy pracy do warunków narzuconych przez politykę Państwa.
Brak dotacji z Budżetu spowodowało ograniczenie etatowe w biurze zarządu do 1 osoby oraz rezygnację z zatrudniania instruktorów terenowych utrzymujących stałą więź zarządu
z gminami i szkołami województwa. Nastąpił gwałtowny spadek liczebności członków i zrezygnowanie przez osoby dorosłe z działalności społecznej.
Powyższe spowodowało nasilenie pracy z dziećmi i młodzieżą i dostosowanie form pracy do tej grupy osób polegającej przede wszystkim na:
– budzeniu słowem i pismem zainteresowania i miłości dla cech swoistych ziemi ojczystej;
– szerzeniu zrozumienia istoty, znaczenia i celów ochrony przyrody stanowiącej część ochrony środowiska;
– zabieganiu o zapewnienie bezpieczeństwa zachowania walorów przyrodniczych współczesnemu i przyszłym pokoleniom;
– inicjowaniu i podejmowaniu społecznych przedsięwzięć i pełnieniu roli organizatorskiej w społecznym ruchu ochrony przyrody , uwzględniającej zasady zrównoważonego rozwoju;
– popularyzowaniu wśród dzieci i młodzieży humanitarnego stosunku do przyrody i prowadzenie obserwacji przyrodniczych (rajdy, wycieczki, wyjazdy do gospodarstw agroturystycznych)
– podejmowaniu działań zmierzających do ograniczania ujemnych skutków naruszania środowiska przyrodniczego / udział w akcjach społecznie- użytecznych/
– uwrażliwianie najmłodszego społeczeństwa na otaczającą przyrodę i dostosowanie form pracy do zainteresowań dzieci i młodzieży / konkursy, turnieje, olimpiady , gry i zabawy/
Skala osiągnięć Zarządu Okręgu Ligi Ochrony Przyrody w Kielcach jest ogromna, wyrażona bezinteresowną działalnością wielu członków Ligi , a przede wszystkim dzięki inwencjom Biura zarządu.
Ocenę można dokonać tylko porównując zakres wykonywanych prac z innymi zarządami na terenie Kraju.
Rokrocznie takiej oceny dokonuje Zarząd Główny Ligi Ochrony Przyrody w Warszawie.
Według oceny jednostki macierzystej -Zarząd Okręgu w Kielcach znajduje się w ścisłej czołówce zarządów prawidłowo wykonujących zadania statutowo – programowe.
Spośród 37 zarządów – Zarząd Okręgowy w Kielcach znajduje się na III miejscu pod względem uzyskiwanych dochodów na prowadzenie działalności statutowej a I miejsce pod względem prowadzonych form pracy z dziećmi i młodzieżą szkolną.